Zondag of sabbat?

[Erasmiaan]

De schaduwen die vervuld zijn in Christus, die hoeven niet meer onderhouden te worden. De besnijdenis, de offerdienst etc. Maar toch zegt Christus: Want voorwaar zeg Ik u: Totdat de hemel en de aarde voorbijgaan, zal er niet een jota noch een tittel van de wet voorbijgaan, totdat het alles zal zijn geschied.

Als er dan geen tittel of jota van de Wet voorbij zal gaan, zijn de apostelen - jou redenering volgend - knap eigenzinnig bezig geweest door de wekelijkse viering op zondag te laten plaatsvinden. De sabbath (dus niet de zondag) was namelijk een eeuwige inzetting...

Kijk, Calvijn zegt ook dat de sabbat is verschoven naar zondag om de bijgelovigheid der joden o.a. En er mag geen tittel of jota voorbij gaan, dus houden we de zondag als sabbat. Ik heb overigens nog gezocht bij andere Bijbelverklaarders en elke keer valt me dan op de vanzelfsprekendheid dat de zondag in plaats van de sabbat is gekomen. Door die vanzelfsprekendheid is het echter moeilijk om argumentatie aan hun opvattingen te ontlenen. Calvijn was nog het meest helder en daarom heb ik hem hier weergegeven.

[Kaw]

En onze alwetende Christus zou daar geen rekening mee hebben gehouden? Let op: deze tekst gaat over de eindtijd. EINDTIJD!!!

Dan zouden we dus gewoon de Sabbat moeten houden!
Maar gaat het hier in eerste instantie niet over de verwoesting van Jeruzalem? De 'eerste eindtijd', zogezegd?

Omdat het geslacht niet voorbij zou gaan voordat dit alles geschied zou zijn? Je komt dan wel klem te zitten met de grote verdrukking en wederkomst die dat geslacht ook zou meemaken.
Een geslacht is niet het zelfde als een generatie. Volgens van Dale: uit een gemeenschappelijke stamvader voortgekomen.

Voor de sabbat-regel staat het volgende:
En dit Evangelie des Koninkrijks zal in de gehele wereld gepredikt worden tot een getuigenis allen volken; en dan zal het einde komen.
Dat is niet gebeurd tijdens die generatie.

En na die regel staat het volgende:
Doch bidt, dat uw vlucht niet geschiede des winters, noch op een sabbat.
Want alsdan zal grote verdrukking wezen, hoedanige niet is geweest van het begin der wereld tot nu toe, en ook niet zijn zal.
[..]
En terstond na de verdrukking dier dagen, zal de zon verduisterd worden, en de maan zal haar schijnsel niet geven, en de sterren zullen van den hemel vallen, en de krachten der hemelen zullen bewogen worden.
En alsdan zal in den hemel verschijnen het teken van den Zoon des mensen; en dan zullen al de geslachten der aarde wenen, en zullen den Zoon des mensen zien, komende op de wolken des hemels, met grote kracht en heerlijkheid.

Dat kun je toch niet in die generatie proppen?

[Afgewezen]

En onze alwetende Christus zou daar geen rekening mee hebben gehouden? Let op: deze tekst gaat over de eindtijd. EINDTIJD!!!

Dan zouden we dus gewoon de Sabbat moeten houden!
Maar gaat het hier in eerste instantie niet over de verwoesting van Jeruzalem? De 'eerste eindtijd', zogezegd?

Omdat het geslacht niet voorbij zou gaan voordat dit alles geschied zou zijn? Je komt dan wel klem te zitten met de grote verdrukking en wederkomst die dat geslacht ook zou meemaken.
Een geslacht is niet het zelfde als een generatie. Volgens van Dale: uit een gemeenschappelijke stamvader voortgekomen.

Voor de sabbat-regel staat het volgende:
En dit Evangelie des Koninkrijks zal in de gehele wereld gepredikt worden tot een getuigenis allen volken; en dan zal het einde komen.
Dat is niet gebeurd tijdens die generatie.

En na die regel staat het volgende:
Doch bidt, dat uw vlucht niet geschiede des winters, noch op een sabbat.
Want alsdan zal grote verdrukking wezen, hoedanige niet is geweest van het begin der wereld tot nu toe, en ook niet zijn zal.
[..]
En terstond na de verdrukking dier dagen, zal de zon verduisterd worden, en de maan zal haar schijnsel niet geven, en de sterren zullen van den hemel vallen, en de krachten der hemelen zullen bewogen worden.
En alsdan zal in den hemel verschijnen het teken van den Zoon des mensen; en dan zullen al de geslachten der aarde wenen, en zullen den Zoon des mensen zien, komende op de wolken des hemels, met grote kracht en heerlijkheid.

Dat kun je toch niet in die generatie proppen?

Zou hier niet sprake kunnen zijn van een gelaagde vervulling van de profetie? De gehele wereld is dan de toenmalig bekende wereld. Wat in eerste instantie bij de verwoesting van Jeruzalem gebeurt, wordt in kosmische trekken beschreven. Dat wijst erop dat er een verdere vervulling moet zijn. En dán wordt met de hele wereld écht de gehele wereld bedoeld.
Het zijn zomaar wat gedachten, maar ik denk dat er zoiets toch wel aan de hand is met de voorzeggingen van Christus. Anders loop je steeds vast.

[Kaw]

Zou hier niet sprake kunnen zijn van een gelaagde vervulling van de profetie? De gehele wereld is dan de toenmalig bekende wereld. Wat in eerste instantie bij de verwoesting van Jeruzalem gebeurt, wordt in kosmische trekken beschreven. Dat wijst erop dat er een verdere vervulling moet zijn. En dán wordt met de hele wereld écht de gehele wereld bedoeld.
Het zijn zomaar wat gedachten, maar ik denk dat er zoiets toch wel aan de hand is met de voorzeggingen van Christus. Anders loop je steeds vast.

De profetieën in de laat geschreven Openbaringen lijken op sommige punten 'verdacht' veel op de uitspraken van Jezus over de eindtijd.
Daarin loop je niet vast. Loop je nog vast met deze uitspraken van Jezus wanneer je vasthoudt dat Hij wil dat we rekening houden met de sabbat? Is die gelaagdheid dan nog nodig?

[Afgewezen]

Ik heb nog even ds. Tj. Boersma erop na geslagen:
"In de gehele wereld. Hiermee overziet Christus niet de hele wereld, die bestaan zal tot aan zijn wederkomst. Het evangelie zal worden verkondigd, zegt Christus tegen zijn discipelen, in de gehele wereld. Er staat eigenlijk: in de oikoumenè (vergelijk ons woord 'oecumene'). De oikoumenè was in die dagen het gebied rondom de Middellandse Zee. Dát was toen de hele bewoonde wereld. Als Paulus zijn voornemen om ook nog Spanje te bezoeken (Rom. 15:24) heeft uitgevoerd, dan kunnen we zeggen dat tegen het jaar 66 het evangelie van het koninkrijk in de hele wereld, de oikoumenè, de bewoonde wereld van die dagen, gepredikt is."
Boersma betrekt de prediking van Matth. 24 overigens uitsluitend op de tijd vóór de verwoesting van Jeruzalem. Maar ik vraag me of dát wel terecht is.

@Kaw, kun je dat iets concreter maken? En punt is nu juist dat Jezus níét wil dat we vasthouden aan de Sabbat. De Sabbat hoorde bij de schaduwen (volgens Paulus).
De christelijke kerk in de tijd vóór de verwoesting van Jeruzalem leefde in het overgangstijdperk (waar we het elders uitvoerig over hebben gehad). Veel Joodse christenen hielden nog de Sabbat (de zwakken in het geloof).

[freek]

De schaduwen die vervuld zijn in Christus, die hoeven niet meer onderhouden te worden. De besnijdenis, de offerdienst etc. Maar toch zegt Christus: Want voorwaar zeg Ik u: Totdat de hemel en de aarde voorbijgaan, zal er niet een jota noch een tittel van de wet voorbijgaan, totdat het alles zal zijn geschied.

Als er dan geen tittel of jota van de Wet voorbij zal gaan, zijn de apostelen - jou redenering volgend - knap eigenzinnig bezig geweest door de wekelijkse viering op zondag te laten plaatsvinden. De sabbath (dus niet de zondag) was namelijk een eeuwige inzetting...

Kijk, Calvijn zegt ook dat de sabbat is verschoven naar zondag om de bijgelovigheid der joden o.a. En er mag geen tittel of jota voorbij gaan, dus houden we de zondag als sabbat. Ik heb overigens nog gezocht bij andere Bijbelverklaarders en elke keer valt me dan op de vanzelfsprekendheid dat de zondag in plaats van de sabbat is gekomen. Door die vanzelfsprekendheid is het echter moeilijk om argumentatie aan hun opvattingen te ontlenen. Calvijn was nog het meest helder en daarom heb ik hem hier weergegeven.

Ja ik snap het punt wel en ik wil al helemáál niet pleiten voor afschaffing van de zondag als rustdag, maar de vanzelfsprekendheid waarmee sabbath en zondag gelijkgeschakeld worden, daar heb ik wel moeite mee. Pas las ik nog een uitgave van de stichting Zondagsrust. Het was geloof ik een preek van McCheyne waarin hij de zondagsrust verdedigde aan de hand van teksten over de sabbath. Als we deze argumentatie volgen, dan krijgen we toch problemen, want dan wordt onze zondag weer net zo'n strikte rustdag als dat voor de Joden was. Dan zou je ook niet meer met de auto naar de kerk mogen, bijvoorbeeld...

[Kaw]

Ik heb eigenlijk geen zin om hierover in discussie te gaan, maar toch komt het me wederom wat geknutseld over. Als er gezegt wordt dat de zondvloed de gehele wereld bedekte, dan bedoelen we de hele wereld, want anders worden we vrijzinnigen geacht. Als Noach's wereld zijn eigen leefwereld was zover hij die kon, dan kon het volgende ook heel goed het geval zijn geweest: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwarte_Zee en dan het deel over de vloedgolf.
Nu komt een profetie ons op het gebied van de sabbat slecht uit en wordt de grote verdrukking geplaatst voor in iedergeval <70, maar dan blijft "En terstond na de verdrukking dier dagen, zal de zon verduisterd worden, en de maan zal haar schijnsel niet geven, en de sterren zullen van den hemel vallen, en de krachten der hemelen zullen bewogen worden. En alsdan zal in den hemel verschijnen het teken van den Zoon des mensen; en dan zullen al de geslachten der aarde wenen, en zullen den Zoon des mensen zien, komende op de wolken des hemels, met grote kracht en heerlijkheid. En Hij zal Zijn engelen uitzenden met een bazuin van groot geluid, en zij zullen Zijn uitverkorenen bijeenvergaderen uit de vier winden, van het [ene] uiterste der hemelen tot het [andere] uiterste derzelve" onverklaarbaar.

Ik moet eerlijk zeggen dat ik het NT nooit heb doorgelezen om te ontdekken wat men van de sabbat zegt, maar de tekst van Paulus die je noemt heb ik nooit gezien.

Zal ik eens wat vrijzinnigs zeggen? Misschien zaten de apostelen wel fout als ze de sabbat hadden afgeschaft ter favore van de zondag? Jezus trok zich niets aan van de regels van de Farizeeërs, maar voor de rest hield Hij gewoon de sabbat.

[Afgewezen]

Ik heb eigenlijk geen zin om hierover in discussie te gaan, maar toch komt het me wederom wat geknutseld over. Als er gezegt wordt dat de zondvloed de gehele wereld bedekte, dan bedoelen we de hele wereld, want anders worden we vrijzinnigen geacht. Als Noach's wereld zijn eigen leefwereld was zover hij die kon, dan kon het volgende ook heel goed het geval zijn geweest: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwarte_Zee en dan het deel over de vloedgolf.
Nu komt een profetie ons op het gebied van de sabbat slecht uit en wordt de grote verdrukking geplaatst voor in iedergeval <70, maar dan blijft "En terstond na de verdrukking dier dagen, zal de zon verduisterd worden, en de maan zal haar schijnsel niet geven, en de sterren zullen van den hemel vallen, en de krachten der hemelen zullen bewogen worden. En alsdan zal in den hemel verschijnen het teken van den Zoon des mensen; en dan zullen al de geslachten der aarde wenen, en zullen den Zoon des mensen zien, komende op de wolken des hemels, met grote kracht en heerlijkheid. En Hij zal Zijn engelen uitzenden met een bazuin van groot geluid, en zij zullen Zijn uitverkorenen bijeenvergaderen uit de vier winden, van het [ene] uiterste der hemelen tot het [andere] uiterste derzelve" onverklaarbaar.

Ik vind het raar om te vervallen in termen als "nu komt het ons slecht uit", etc. Want dan ga je niet meer eerlijk in discussie, maar dicht je de ander vooringenomenheid toe.
Lees de profetie van Joël eens over de Pinksterdag. Daar lezen we dat "de zon zal veranderd worden in duisternis, en de maan in bloed". Dat gebeurde toch ook niet op de Pinksterdag? Is de uitleg van Petrus dan gekunsteld, als hij zegt "Dit is het"?

Ik moet eerlijk zeggen dat ik het NT nooit heb doorgelezen om te ontdekken wat men van de sabbat zegt, maar de tekst van Paulus die je noemt heb ik nooit gezien.

Waarmee die dus ook niet zou bestaan.
Lees Kol. 2:16,17 eens.

Zal ik eens wat vrijzinnigs zeggen? Misschien zaten de apostelen wel fout als ze de sabbat hadden afgeschaft ter favore van de zondag? Jezus trok zich niets aan van de regels van de Farizeeërs, maar voor de rest hield Hij gewoon de sabbat.

Persoonlijk geloof ik dat de apostelen zijn geleid door de Heilige Geest, Die hun beloofd was door Christus. "Hij zal u in al de waarheid leiden; want Hij zal van Zichzelf niet spreken, maar zo wat Hij zal gehoord hebben, zal Hij spreken en de toekomende dingen zal Hij u verkondigen. ... Hij zal het uit het Mijne nemen, en zal het u verkondigen."
Daarom kunnen we de verordeningen van de apostelen zien als verordeningen van Christus Zelf.

[Jongere]

Zal ik eens wat vrijzinnigs zeggen? Misschien zaten de apostelen wel fout als ze de sabbat hadden afgeschaft ter favore van de zondag? Jezus trok zich niets aan van de regels van de Farizeeërs, maar voor de rest hield Hij gewoon de sabbat.

Ik geloof nooit dat (de Geest van) God Zijn kerk op dit gebied 2000 jaar zou laten aanmodderen. Dat is misschien niet zo'n krachtig Bijbels argument als de anderen in de discussie, maar daarop mag je ook vertrouwen op de weg van de kerk geloof ik. Net zozeer als we dat bijvoorbeeld op het gebied van de bijbelse canon doen.

Is het convent uit Handelingen 15 hier nog van belang of hebben we het dan niet over de sabbat (gaat daar voornamelijk over besnijdenis):
Nu dan, wat verzoekt gij God, om een juk op den hals der discipelen te leggen, hetwelk noch onze vaders, noch wij hebben kunnen dragen?
Maar wij geloven, door de genade van den Heere Jezus Christus, zalig te worden, op zulke wijze als ook zij.

[Josephus]

Ja ik snap het punt wel en ik wil al helemáál niet pleiten voor afschaffing van de zondag als rustdag, maar de vanzelfsprekendheid waarmee sabbath en zondag gelijkgeschakeld worden, daar heb ik wel moeite mee.

Ik ook. Ik denk dat ook meespeelt hoe je 'in de plaats van' leest. Dat kán een 100% kopie zijn, maar dat hoeft natuurlijk niet. Ik heb zelf geen moeite met de stelling dat de zondag in de plaats van de sabbat is gekomen, mits erkend wordt dat beide hun volstrekt eigen karakter hebben. Met een zondagsvisie die gedomineerd wordt door allerlei ge- en verboden kan ik daarom niets. Waarmee ik uiteraard niet wil zeggen dat het niet uitmaakt wat je op die dag doet (ik zeg het maar vast, want geheid dat iemand dat dan zou tegenwerpen ).

[jakobmarin]

ja, mee eens! De zondag lijkt me niet een sabbat zoals de joden dat houden/hielden. En is ook niet de 7e dag waarop God rustte van zijn arbeid na de schepping (want dat heeft de sabbat ook als grote betekenis).
Het is meer:
- je hoeft niet te werken op zondag, heerlijk rust!
- we mogen samenkomen als gemeente van de opgestane Christus

En niet zozeer:
- je mag niet werken, lopen, etc. op sabbat.
- verplicht synagoge/tempel, offeren

etc.

[Zonderling]

Calvijn zegt in zijn verklaring van 1 Korinthe 16 vers 2 dit over de sabbat/ zondag:

Door het Joodse bijgeloof is men gedwongen de sabbat af te leggen, en een andere dag in de plaats van de sabbat te stellen. De zondag is daarvoor het meest geschikt omdat de wederopstanding des Heeren aan de Joodse schaduwen een einde heeft gemaakt. Deze dag vermaant ons van de Christelijke vrijheid. De gelovigen hebben altijd een dag gehad om te vieren en te rusten: niet omdat de dienst van God in ledigheid is gelegen maar omdat het voor de algemene eendrachtigheid nuttig is dat er een dag is om heilige vergaderingen te houden, omdat ze niet elke dag gehouden kunnen worden. Want dat Paulus op een andere plaats verbiedt onderscheid te maken tussen de ene dag en de andere, dat moet men verstaan betreffende de godsdienst, maar niet betreffende uiterlijke orde en regel.

Toch heeft Calvijn zich een periode van zijn leven vergist als het gaat om de tekst Handelingen 20:7:

En op den eersten dag der week, als de discipelen bijeengekomen waren om brood te breken, handelde Paulus met hen, zullende des anderen daags verreizen; en hij strekte zijn rede uit tot den middernacht.

Calvijn meende - ten onrechte - dat hier gelezen moest worden: "één van de sabbatten". De Griekse uitdrukking is echter een Hebraïsme en betekent wel degelijk alleen maar "de eerste [dag] van de week. Eén betekent naar Hebreeuws gebruik als het gaat om het tellen van dagen namelijk 'eerste' (zie b.v. Genesis 1:5). Sabbat betekent zowel sabbat als week. Ik heb hier onderzoek naar gedaan en alleen de vertaling: 'eerste [dag] van de week' is correct. Mogelijk heeft Calvijn dat later in zijn leven ingezien mede onder invloed van Beza.

Feit is dat Calvijn een tijd lang - mede op basis van een verkeerde interpretatie van de tekst in Handelingen - niet alle Schriftgegevens juist heeft geïnterpreteerd. Naar mijn overtuiging waren het niet de apostelen sec die de zondag hebben ingesteld, maar is het een instelling die vanaf de opstandingsdag reeds gevolgd is.

Wat daar ook voor pleit (naast wat ik in de vorige posting genoemd heb) is dat de Evangeliën 5 of 6 maal vermelden dat Christus op de eerste dag van de week is opgestaan. NOOIT wordt zoiets in de Evangeliën of in de Handelingen vermeld behalve wanneer dat FUNCTIONEEL is, zelfs de dag van de kruisiging wordt nergens nadrukkelijk genoemd. Dat betekent dat deze 5 of 6-voudige vermelding een SPECIFIEK DOEL heeft gehad. De Evangelisten hebben daarmee aan hun tijdgenoten aangegeven dat het feit dat Christus op deze dag is opgestaan samenhangt met de viering van deze dag die TOEN REEDS bij allen bekend was.

Ook de melding in Openbaring 1:10 (niet de dag des Heeren zoals in het OT, maar de 'Heer-dag', een specifieke constructie waarbij Heer alleen op Christus kan slaan overeenkomstig de termen 'des Heeren avondmaal' en 'gebed des Heeren', enzovoort) wijst aan dat de zondag een betrekking heeft op Christus. De apostolische vaders (de generatie na de apostelen) maken eveneens enkele malen melding van de viering van de eerste dag van de week en Ignatius legt in zijn brief aan de Magnesiërs nauwelijks 15 jaar na de dood van de apostel Johannes als eerste expliciet een link met de opstanding.

Nemen we alle gegevens in ogenschouw dan kunnen we alleen concluderen dat de zondagsviering vanaf zeer vroege tijden is onderhouden, zeker vanaf de tijden van de apostelen en naar mijn overtuiging zelfs vanaf de opstandingsdag zelf.

M.vr.gr.,
Zonderling

[Erasmiaan]

Zonderling,

Inderdaad heb ik dit ook gelezen bij Calvijn. Na enige teksten bekeken te hebben kwam ik er ook achter dat hij kennelijk onjuist deze term uitlegde.

In de evangeliën staat namelijk elke keer precies dezelfde uitdrukking (als in Handelingen en Korinthe) van de dag dat Christus opstond. Zie bijv. Markus 16 vers 1 en 2: En als de sabbat voorbijgegaan was (...) En zeer vroeg op den eersten dag der week, kwamen zij tot het graf (...)

Hoe sta jij overigens tegenover de al dan niet strikte vervanging van de sabbat door de zondag?

[Zonderling]

@Erasmiaan,

Ik houd het bij de Voetiaanse opvatting dat de eerste dag van de week in plaats van de zevende daagse sabbat is gekomen. Zoals het ook wordt uitgedrukt in de Westminster Confessie:

Gelijk het een wet in de natuur is dat in het algemeen een behoorlijk deel van de tijd afgezonderd wordt voor de dienst van God, zoheeft de Heere in Zijn Woord door middel van een nadrukkelijk, zedelijk en eeuwig bevel, bindend voor alle mensen van alle tijden, bijzonder één dag van de zeven aangewezen als een sabbat om die te heiligen.
Dit was vanaf het begin der wereld tot de opstanding van Christus de laatste dag van de week en is vanaf de opstanding van Christus gewijzigd in de eerste dag van de week, die in de Schrift de dag des Heeren wordt genoemd en die als de christelijke sabbat onderhouden moet worden tot aan het einde van de wereld.

Deze sabbat wordt dan de Heere heilig gehouden, als men na behoorlijke voorbereiding van het hart en na het vooraf regelen van de alledaagse zaken, niet alleen de hele dag met een heilige rust betracht van eigen werken, woorden en gedachten met betrekking tot de wereldlijke bezigheden en vermaken, maar ook de hele tijd bezig is met openbare en persoonlijke godsdienstige oefeningen en in de plichten der noodzakelijkheid en barmhartigheid.

Ik weet wel dat er een ontwikkeling heeft plaatsgevonden waarbij dit tijdens de Reformatie nog niet op deze strikte manier werd beleden tot aan de puriteinen / Nadere Reformatie waarbij dit wel het geval was. De Dordtse Synode vond plaats op het kantelpunt in deze. Toen is ook besloten om de zondagskwestie op een volgende Nationale Synode nader te overwegen (wat nooit gebeurd is omdat er geen Nationale Synode meer geweest is tot 1816 wat overigens een onwettig samengeroepen synode was). Ik wil niemand veroordelen die meent dat het houden van een vaste dag op grond van het 4e gebod ons niet meer geldt. Maar zelf zie ik de zondagsonderhouding wel degelijk als uitvloeisel van het 4e gebod en niet als iets 'vrijwilligs'. Steun voor deze opvatting is reeds te vinden bij Ignatius in zijn brief aan de Magnesiërs in het jaar 110 (!) waarbij hij sprak over het onderhouden van de eerste dag van de week in plaats van de sabbat. Dat de eerste christenen vaak gedwongen waren op de eerste dag van de week te werken en alleen 's avonds bijeen konden komen is een andere zaak. Ik denk dat men zich daartegen niet heeft kunnen of willen verzetten. Maar onder Gods voorzienigheid is er gelegenheid gekomen om wel degelijk deze dag af te zonderen en die gelegenheid hebben we nog steeds.

M.vr.gr.
Zonderling

[Sola Scriptura]

Als je echt de sabbat wil houden, dan moet je het zaterdag doen, en dan ook net als de joden echt niks doen.

Verder doen veel mensen die dat juk op ander leggen me denken aan de farizeeers.
Jezus zei dat de sabbat er is om de mens, de mens niet voor de sabbat.

De Heer kreeg er zelf ook problemen mee van de extremisten van die tijd.
en Hij liet het hen weten ook! (iedereen kent die verzen wel)

Als christen hoef ik niet terug naar de thora, MAAR ik ben er helemaal voor om zondag rust te nemen, om te rusten, en God te zoeken en te dienen.
Zeker in deze vluchtige tijden.
Maar je kan het geen christen opleggen.

rom 14:

4 Wie zijt gij, dat gij eens anders knecht oordeelt? Of hij staat of valt, gaat zijn eigen heer aan. Maar hij zal staande blijven, want de Here is bij machte hem vast te doen staan. 5 Deze [immers] stelt de ene dag boven de andere, gene stelt ze alle gelijk. Ieder zij voor zijn eigen besef ten volle overtuigd.